CZYM JEST TERAPIA NEUROFEEDBACK?
Wprowadzenie
W późnych latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku odkryto, że można odnowić i ponownie wytrenować wzorce fal mózgowych. Część z tych prac rozpoczęła się od badania treningu zwiększającego aktywność fal mózgowych alfa w celu ułatwienia relaksacji, podczas gdy inne prace zapoczątkowane na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles skupiały się najpierw na badaniach na zwierzętach, a następnie na ludziach, pomagając w leczeniu niekontrolowanej epilepsji. Ten trening fal mózgowych nazywa się biofeedback EEG lub neurofeedback. Fale mózgowe występują na różnych częstotliwościach. Niektóre są szybkie, a inne dość wolne. Klasyczne nazwy tych pasm EEG to delta, theta, alfa, beta i gamma. Mierzone są w cyklach na sekundę lub w hercach (Hz).
Fale mózgowe gamma to bardzo szybka aktywność EEG powyżej 30 Hz. Chociaż potrzebne są dalsze badania tych częstotliwości, wiemy, że niektóre z tych działań są związane z intensywnie skupioną uwagą i wspomaganiem mózgu w przetwarzaniu i łączeniu informacji z różnych obszarów mózgu.
Fale mózgowe beta to małe, stosunkowo szybkie fale mózgowe (powyżej 13 do 30 Hz), związane ze stanem aktywności umysłowej, intelektualnej i koncentracji na zewnątrz. Jest to po prostu stan czujności o „jasnych oczach i krzaczastych ogonach”. Aktywność na dolnym końcu tego pasma częstotliwości (np. rytm czuciowo-ruchowy lub SMR) jest związana ze zrelaksowaną uwagą.
Fale mózgowe alfa (8–12 Hz) są wolniejsze i większe. Na ogół kojarzone są ze stanem odprężenia. Aktywność w dolnej połowie tego zakresu w znacznym stopniu oznacza, że mózg przechodzi na bieg jałowy, zrelaksowany i nieco odłączony, czekając na reakcję w razie potrzeby. Jeśli ludzie po prostu zamkną oczy i zaczną wyobrażać sobie coś spokojnego, w mniej niż pół minuty zacznie się zwiększać aktywność fal mózgowych alfa. Te fale mózgowe są szczególnie duże w tylnej części głowy.
Aktywność fal theta (4-8 Hz) generalnie reprezentuje bardziej marzycielski, raczej przestrzenny stan umysłu, który jest powiązany z umysłową niewydolnością. Na bardzo wolnych poziomach aktywność fal mózgowych theta jest stanem bardzo zrelaksowanym, reprezentującym strefę między jawą a snem.
Fale mózgowe delta (0,5–3,5 Hz) są bardzo powolnymi falami mózgowymi o wysokiej amplitudzie i są tym, czego doświadczamy podczas głębokiego, regenerującego snu. Ogólnie rzecz biorąc, różne poziomy świadomości są związane z dominującymi stanami fal mózgowych.
Należy zauważyć, że każdy z nas zawsze ma pewien stopień każdej z tych różnych częstotliwości fal mózgowych obecnych w różnych częściach naszego mózgu. Fale mózgowe delta pojawią się również, na przykład, gdy obszary mózgu przejdą w tryb „offline”, aby przyjąć pożywienie, a delta jest również związana z trudnościami w uczeniu się. Jeśli ktoś staje się senny, pojawia się więcej fal mózgowych delta i theta, a jeśli ludzie są nieco nieuważni na rzeczy zewnętrzne, a ich umysły wędrują, jest więcej theta. Jeśli ktoś jest wyjątkowo niespokojny i spięty, w różnych częściach mózgu może występować nadmiernie wysoka częstotliwość fal mózgowych beta, ale w innych przypadkach może to być związane z nadmierną nieefektywną aktywnością alfa w obszarach czołowych, które są związane z kontrolą emocjonalną. U osób z deficytem uwagi/ nadpobudliwością (ADD, ADHD), urazami głowy, udarem, epilepsja, zaburzeniami rozwojowymi i często zespołem chronicznego zmęczenia i fibromialgią, występują tendencje do nadmiernego generowania wolnych fal (zwykle theta i czasami z nadmiarem alfa). Kiedy nadmierna ilość wolnych fal jest obecna w wykonawczych (czołowych) częściach mózgu, trudno jest kontrolować uwagę, zachowanie i / lub emocje. Takie osoby na ogół mają problemy z koncentracją, pamięcią, kontrolowaniem impulsów i nastrojów lub nadpobudliwością. Mają problemy z koncentracją i wykazują obniżoną sprawność intelektualną.
Jak widać, działanie mózgu może być złożone. Badania Hammonda z 2010 roku wykazały, że istnieje heterogenność we wzorcach EEG związanych z różnymi stanami diagnostycznymi, takimi jak ADD/ADHD, lęk lub zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Zidentyfikowano co najmniej trzy główne podtypy ADD/ADHD, z których żadnego nie można zdiagnozować jedynie na podstawie obserwacji zachowania osoby, a każdy wymaga innego protokołu leczenia. Obraz może się jeszcze bardziej skomplikować, ponieważ czasami występują inne współistniejące problemy, a nie tylko samo ADD/ADHD. Dlatego przed rozpoczęciem neurofeedbacku ważna jest odpowiednia ocena, aby określić, które częstotliwości EEG są nadmierne lub niewystarczające, lub czy występują problemy z szybkością lub spójnością przetwarzania oraz w jakich częściach mózgu. Właściwa ocena pozwala na zindywidualizowanie i dopasowanie leczenia do pacjenta.
Niektórzy ludzie chcą po prostu kupić własny sprzęt do neurofeedbacku i trenować siebie lub swoje dzieci. Niestety, jest to obarczone potencjalną nieskutecznością. Aby terapia była wykonana prawidłowo, neurofeedback musi być prowadzony lub nadzorowany przez osobę posiadającą specjalistyczną wiedzę na temat funkcjonowania mózgu i posiadającą wiedzę na temat znacznie większą, niż tylko dotyczącą obsługi sprzętu i oprogramowania. Jak już wspomniano, aby trening był udany i aby uniknąć skutków ubocznych, niezwykle ważne jest, aby przeprowadzić ocenę i dostosować trening do charakterystycznych wzorców fal mózgowych i objawów każdej osoby. Nie każdy potrzebuje takiego samego treningu w tych samych miejscach, a badania wykazały, że wzorców fal mózgowych danej osoby po prostu nie można odróżnić jedynie na podstawie obserwacji objawów behawioralnych tej osoby. Dlatego przed przystąpieniem do treningu neurofeedbacku, licencjonowani neuroterapeuci będą chcieli zadać pytania dotyczące historii klinicznej klienta lub pacjenta. Czasami w poważniejszych przypadkach mogą sugerować wykonanie testów neuropsychologicznych lub psychologicznych. Kompetentni terapeuci/klinicyści dokonają również dokładnej oceny i zbadają wzorce fal mózgowych. Niektórzy praktycy mogą dokonać oceny, umieszczając jedną lub dwie elektrody na skórze głowy i mierząc wzorce fal mózgowych w ograniczonej liczbie obszarów. Inni przeprowadzają bardziej wszechstronną ocenę, wykonując ilościowy elektroencefalogram (QEEG) całego mózgu, w którym na skórze głowy umieszcza się 19 lub więcej elektrod, zgodnie ze standardem 10-20.
QEEG jest narzędziem oceny służącym do obiektywnej i naukowej oceny funkcji fal mózgowych danej osoby. Procedura trwa zwykle około 30 do 60 minut i polega na założeniu na głowę dobrze dopasowanej nasadki, która zawiera małe elektrody do pomiaru aktywności elektrycznej pochodzącej z mózgu. Odbywa się to, gdy klient spokojnie odpoczywa z zamkniętymi oczami i otwartymi oczami, a czasami podczas zadania poznawczego. Następnie terapeuta „oczyszcza” zapis, aby jak najdokładniej usunąć artefakty, które wystąpiły, gdy oczy pacjenta poruszały się lub mrugały, lub były spowodowane ruchem ciała lub napięciem szczęki, szyi lub czoła. Zebrane dane fal mózgowych są następnie porównywane statystycznie z wyrafinowaną i dużą normatywną bazą danych, która dostarcza obiektywnych naukowo informacji o tym, jak mózg powinien funkcjonować w wieku klienta. Ta procedura oceny pozwala specjaliście określić w sposób naukowy i obiektywny, czy wzorce fal mózgowych klienta znacznie różnią się od normalnych, a jeśli tak, to jak i gdzie się różnią.
Od lat 70-tych i 80-tych XX wieku przeprowadzono wiele badań z QEEG dotyczących szerokiego zakresu problemów. Liczne dowody, podsumowane w pracy Thatchera z 2010 roku, potwierdziły wiarygodność oceny QEEG, a ponadto opublikowano setki badań naukowych z wykorzystaniem ocen QEEG. Badania te wykazały, że QEEG ma udokumentowaną zdolność do pomocy w ocenie stanów, takich jak łagodne urazowe uszkodzenie mózgu ( i wstrząsy związane ze sportem), ADD/ADHD, trudności w uczeniu się, depresja, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, lęk, zaburzenia paniki, nadużywanie narkotyków, autyzm i szereg innych schorzeń (w tym schizofrenia, udar, epilepsja i demencja). QEEG był nawet w stanie przewidzieć wyniki leczenia na podstawie interwencji w takich stanach, jak ADD/ADHD, alkoholizm i nadużywanie narkotyków. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne również zatwierdziło QEEG jako mieszczące się w zakresie praktyki psychologów, którzy są odpowiednio przeszkoleni, a Międzynarodowe Towarzystwo Badań nad Neurofeedbackiem (ISNR) zatwierdziło jego stosowanie przez wykwalifikowanych pracowników służby zdrowia, którzy są odpowiednio przeszkoleni, i stworzyło standardy do wykorzystania QEEG w neurofeedbacku.
Trening Neurofeedback
Trening Neurofeedback, lub inaczej Biofeedback EEG, to trening aktywności fal mózgowych. Podczas sesji na skórze głowy umieszcza się jedną lub więcej elektrod, a jedną lub dwie zazwyczaj umieszcza się na płatkach uszu. Następnie nowoczesny sprzęt elektroniczny zapewnia natychmiastową informację zwrotną (zwykle słuchową i wizualną) o aktywności fal mózgowych w czasie rzeczywistym. Elektrody pozwalają nam mierzyć wzorce elektryczne pochodzące z mózgu, podobnie jak lekarz słucha serca z powierzchni skóry. Do mózgu nie dociera żaden prąd elektryczny. Aktywność elektryczna mózgu jest przekazywana do komputera i rejestrowana.
Zwykle pacjenci nie mogą w niezawodny sposób wpływać na swoje wzorce fal mózgowych, ponieważ nie są ich świadomi. Jednak kiedy widzą swoje fale mózgowe na ekranie komputera kilka tysięcznych sekundy po ich wystąpieniu, daje im to możliwość wpływania na nie i stopniowej zmiany. Mechanizm działania jest ogólnie uważany za warunkowanie instrumentalne. Dosłownie odnawiamy i przekwalifikowujemy mózg. Początkowo zmiany są krótkotrwałe, ale stopniowo stają się bardziej trwałe. Dzięki ciągłym informacjom zwrotnym, treningom i praktyce, u większości ludzi można wytrenować zdrowsze wzorce fal mózgowych. Większość badań sugeruje, że znacząca poprawa wydaje się występować w 75 do 80% przypadków. Proces ten przypomina trochę ćwiczenia lub fizjoterapię mózgu, zwiększając kontrolę i elastyczność poznawczą. Zatem, gdy objawy wynikają z ADD/ADHD, trudności w uczeniu się, udaru, urazu głowy, deficytów po neurochirurgii, niekontrolowanej epilepsji, zaburzeń poznawczych związanych ze starzeniem się, depresji, lęku, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, autyzmu lub innych chorób związanych z mózgiem, trening neurofeedback oferuje dodatkowe możliwości rehabilitacji poprzez bezpośrednie przekwalifikowanie wzorców aktywności elektrycznej w mózgu. Ekscytujące jest to, że nawet jeśli problem ma charakter biologiczny, istnieje teraz inna alternatywa leczenia niż po prostu poleganie na lekach. Neurofeedback jest również coraz częściej stosowany w celu ułatwienia uzyskania maksymalnej wydajności u „normalnych” osób, np. kadry kierowniczej, artystów, chirurgów, pilotów i sportowców.
Ponad dziesięć lat temu profesor Frank H. Duffy, neurolog dziecięcy z Harvard Medical School, stwierdził w czasopiśmie Clinical Electroencephalography, że literatura naukowa sugerowała już, że neurofeedback „powinien odgrywać główną rolę terapeutyczną w wielu trudnych obszarach. Moim zdaniem, gdyby jakikolwiek lek wykazał tak szerokie spektrum skuteczności, byłby powszechnie akceptowany i szeroko stosowany. […] Jest to dziedzina, którą wszyscy powinni poważnie traktować”.
Po zakończeniu oceny i ustaleniu celów leczenia najczęściej umieszcza się jedną lub więcej elektrod na skórze głowy i jedną lub więcej na płatkach uszu w celu przeprowadzenia sesji treningowych neurofeedbacku. Następnie pacjent/klient zwykle ogląda animacje/gry wyświetlone na ekranie komputera i słucha dźwięków, czasami wykonując zadanie, takie jak czytanie. Sesje treningowe mają na celu pomóc osobie w stopniowej zmianie i przekwalifikowaniu wzorców fal mózgowych. Na przykład niektóre osoby mogą potrzebować nauczyć się zwiększać prędkość lub wielkość fal mózgowych w określonych obszarach mózgu, podczas gdy inne osoby potrzebują treningu, aby zmniejszyć prędkość i amplitudę fal mózgowych. Zwykle początkowa poprawa zaczyna być zauważana w ciągu pierwszych pięciu do dziesięciu sesji. Długość leczenia może wynosić tylko 15 do 20 sesji w przypadku lęku lub bezsenności, ale w przypadku innych schorzeń, takich jak ADD/ADHD lub trudności w uczeniu się, częściej będzie obejmować 30 do 50 sesji, w zależności od stopnia nasilenia problemu. Każda sesja trwa zwykle około 20 do 25 minut po podłączeniu sprzętu. W leczeniu bardzo złożonych schorzeń lub gdy występuje wiele zaburzeń lub diagnoz, lekarz nie zawsze może z góry określić, ile sesji terapeutycznych może być wymaganych.
Zastosowania neurofeedbacku w leczeniu różnych zaburzeń
Terapia neurofeedback jest skutecznym narzędziem w leczeniu lub łagodzeniu objawów wielu dolegliwości. Wśród nich wymienić można:
– ADHD/ADD
– trudności w uczeniu się i zaburzenia rozwoju
– epilepsja
– urazowe uszkodzenia mózgu i udar
– alkoholizm i nadużywanie substancji odurzających
– zaburzenia osobowości, osobowość aspołeczna
– Zespół Stresu Pourazowego
– Zespół Aspergera i autyzm
– zaburzenia lękowe
– depresja
– bezsenność
– bóle głowy i migrena.
Trening neurofeedback wydajności szczytowej lub optymalnej
Neurofeedback jest również wykorzystywany w treningu wydajności szczytowej. Na przykład w randomizowanym, zaślepionym badaniu z grupą kontrolną neurofeedback znacząco poprawił wydajność u artystów muzycznych, a podobnie zaprojektowane badanie udokumentowało znaczną poprawę wydajności w tańcu towarzyskim. Takie wyniki odnotowano również w przypadku golfa i łucznictwa, uzyskując poprawę szybkości czasu reakcji i zdolności wzrokowo-przestrzenne (co ma znaczenie dla wyników sportowych), udoskonalenie umiejętności wokalnych, gry aktorskiej oraz poprawę wyników w zadaniach monitorowania radaru. W jednym fascynującym badaniu porównano trening w celu zwiększenia częstotliwości fal mózgowych SMR lub alfa i theta u trenujących mikrochirurgów okulistycznych w porównaniu z grupą na liście oczekujących (bez leczenia). Tylko w ośmiu sesjach terapii SMR lekarze wykazali znaczną poprawę umiejętności chirurgicznych, zmniejszenie lęku i o 26% skrócenie czasu wykonywania czynności chirurgicznych. Potencjał zastosowań neurofeedbacku dla poprawy wydajności szczytowej i optymalnej jest bardzo owocnym obszarem do dalszych badań.
Działania niepożądane, skutki uboczne
Podczas treningu neurofeedbacku mogą czasami wystąpić łagodne skutki uboczne. Na przykład czasami ktoś może czuć się zmęczony, przestraszony lub niespokojny, doświadczyć bólu głowy, mieć trudności z zasypianiem, czuć się pobudzony lub rozdrażniony. Czasami takie skutki uboczne mogą wystąpić, ponieważ sesja treningowa jest zbyt długa. Wiele z tych efektów mija w krótkim czasie po treningu. Jeśli klienci uświadomią swoim terapeutom takie uczucia, można zmienić protokoły treningowe i zwykle szybko wyeliminować te łagodne skutki uboczne. Neurofeedback jest metodą bezpieczną, ale tylko wtedy, gdy jest stosowana przez wykwalifikowanego terapeutę, zgodnie z najlepszą wiedzą kliniczną i po szczegółowej diagnostyce QEEG. Zastosowana nieprawidłowo, może pogorszyć stan pacjenta. Terapia ta nie jest dla każdego – według badań pewien procent osób nie potrafi nauczyć się regulacji aktywności mózgu.